OSMANLI’NIN MUCİT ASTRONOMU TAKİYÜDDİN

1577 yılı Kasım ayında, İstanbul semalarında bir kuyruklu yıldız gözlemlenmişti. Bu sıradan bir gözlem değildi. Kuyruklu yıldızın geçeceği biliniyordu ve muhtemelen Sultan III. Murad ve devlet erkânı tarafından merakla izlenmişti. Müneccimbaşı Takiyüddin Râsıd bu olayı, Türk kuvvetlerinin İranlılara karşı başarılı olacağı şeklinde iyi haber müjdeleyicisi olarak yorumlamıştı. Ancak kötü hadiseler iyilerden erken davrandı. Bu gözlemin ardından İstanbul'da 1578'de bir veba salgını baş göstermiş, gözlem hesaplarının yapıldığı rasathaneye karşı olumsuz bir tavır oluşmaya başlamıştı. Devrin şeyhülislamı Kadızade Ahmed Şemseddin Efendi padişaha bir rapor sunmuş ve "gözlem yapmanın uğursuz, feleklerin esrar perdesini küstahça kaldırmaya cüret edenin akıbetinin meçhul olduğunu ve eğer bir memlekette zîc (astronomik cetveller) hazırlanacak olursa, o memleket mamur iken harap hale geleceğini ve devletin binalarının zelzele ile yıkılacağını" söylemişti. Bunun üzerine Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa padişahın fermanıyla boğazdan gemilerle top ateşi yaprak Tophane sırtlarındaki gözlemevini yıkmıştı.

Osmanlıda kurulan ilk rasathanenin hazin öyküsü kısaca böyle. Dönemine göre oldukça ileri aletlerle donanmış bu rasathaneyi Takiyüddin Râsıd adıyla meşhur Osmanlı bilgini kurmuştu. Takıyüddin 1526 yılında Şam’da doğdu. Medrese eğitiminden sonra Şam, Nablus ve Kahire’de kadılık yaptı. Kadılığı sırasında yaptığı gözlemler ile ün kazandı. 1570’de İstanbul’a geldi ve bir yıl sonra saray müneccimbaşılığına atandı. Müneccimbaşı, takvim, imsakiye ve zayiçe (astrolojik kartlar) hazırlamakla görevli sarayın ileri gelen devlet adamlarından biriydi. Takıyüddin bu göreve gelince 1574'te Galata Kulesi'nde gözlem çalışmalarına başladı. 1575 yılında III. Murat'ın fermanı ve Sadrazam Sokollu Mehmet Paşa'nın desteği ile Tophane sırtlarında bir gözlemevi kurdu.

Rasathanenin kurulması yeni astronomik tabloların hazırlanması için zorunluydu. Takıyyüddin kullanılmakta olan Uluğ Bey Zîci'nin (tablolarının) yapılan hesaplara yetmediği ve yeni bir zîcin hazırlanması gerektiği fikrini padişaha anlatarak bir rasathane kurulmasını teklif etti. Sultan Murad, atalarına nasip olmayan bu işi memnuniyetle karşılayarak rasathanenin hemen inşa edilmesini istedi. Biri büyük biri küçük iki ayrı binadan oluşan olan rasathane, Tophane sırtlarında inşa edildi. Rasathanede bulunması gereken aletleri Takiyüddin büyük bir titizlikle imal etmiş, bunun yanında bazı yeni aletler de icat etmiş ve gözlemlerinde ilk defa kullanmıştı. Yapılan araştırmalar, bu gözlemevindeki araçlar ile ünlü astronom Tycho Brahe'nin (1546–1601) Danimarka Kralı II. Frederic’in himayesinde Hven'de 1576 yılında kurduğu gözlemevindeki gözlem araçları arasında önemli bir benzerlik olduğunu göstermiştir.

Takiyüddin’in çalışmaları bununla sınırlı değildi. El-Kevâkibü’d-dürriye fi vazi’l-bankâmâti’d-devriyye adlı eseri mekanik saatlerle ilgilidir. Kanunî Süleyman devrinde İmparator Ferdinand'ın sefiri olarak Osmanlı İmparatorluğu'na gönderilen Baron Busbecq'in, seyahatnamesinde Türklerin mekanik saatlere ilgi duymadığını belirtmesinden üç yıl sonra kaleme alınmıştır. Takiyüddin'in cep, duvar, masa saatlerinin yanında astronomik saatlerle gözlem saatlerini de anlattığı bu kitabı, Batı dünyası da dâhil olmak üzere, bu yüzyılda bu konuda kaleme alınmış en kapsamlı eserdir.

Takiyüddin’in özellikle trigonometri alanında da övgüye değer çalışmalar yapmıştır. 16. yüzyılın ünlü astronomu Kopernik (1473–1543) daha sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjantın sözünü dahi etmezken, Takiyüddin bunların tanımlarını vermiş, kanıtlamalarını yapmış ve cetvellerini hazırlamış; ayrıca çok eskiden beri kullanılmakta olan altmışlık kesirlerin yerine ondalık kesirleri kullanmaya başlamıştır.

Takiyüddin başarılı çalışmalar sergilediği bir diğer alan da optiktir ve bu konuda bir kitap kaleme almıştır. Takiyüddin’in temel düşüncesi ışığın doğrusal çizgilerde ancak küresel olarak yayıldığı tezine dayanır. Bu tür bir ışık tasarımı İslâm Dünyası’nda konuya getirilmiş yeni bir bakış açısıdır ve bu bakımdan önem taşımaktadır. Takiyüddin, ayrıca göllerden, ırmaklardan ve kuyulardan suları yukarı çıkarmak için çeşitli araçlar tasarlamış ve bunları bir eserinde ayrıntılarıyla tasvir etmiştir.

1585’te Takıyüddin’in vefatıyla birlikte onun kurduğu rasathane ve icat ettiği aletler tarihe karıştı ve artık ondan sonra bu sahalardaki gelişmeleri Batı’dan takip etmek durumunda kaldık.